ΜΕ ΜΟΥΣΙΚΗ ΜΕ ΚΙΝΗΣΗ

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Μια φορά κι έναν καιρό φτιάχτηκε ο κόσμος. Φτιάχτηκαν τα φυτά, τα ζώα, τα ψάρια, φτιάχτηκε ο ήλιος, η σελήνη, το νερό, το χώμα, φτιάχτηκε κι ο άνθρωπος. Και όλα, μα όλα, είχαν τη γλώσσα τους και μπορούσαν να συνεννοούνται μεταξύ τους και να καταλαβαίνονται. Μόνο ο άνθρωπος καθόταν παράμερα και στενοχωριόταν, γιατί ούτε αυτός καταλάβαινε τη γλώσσα του υπόλοιπου κόσμου, αλλά ούτε κι ο κόσμος τη δική του. Έβρεχε και δεν καταλάβαινε τα λόγια της βροχής. Άκουγε τα άλογα να χλιμιντρίζουν, τα πουλιά να κελαηδούν και δεν καταλάβαινε τίποτα. Μια φορά κι έναν καιρό, ήρθε στον κόσμο ένα παιδί, ένα παιδί που αγαπούσε πολύ τα παιχνίδια. Αγαπούσε τα παιχνίδια και τον κόσμο ολόκληρο και δεν φοβόταν κανέναν και τίποτα. Το μόνο που ήθελε ήταν να παίζει με ό,τι υπήρχε γύρω του. Από την πιο μικρούλα πέτρα μέχρι το πιο δυνατό λιοντάρι της ζούγκλας. Μια μέρα, παίζοντας με τ’ αηδόνια στο ρέμα, προσπάθησε να μιμηθεί το κελάηδημά τους κι άρχισε να δοκιμάζει τη φωνή τους. Τ’ αηδόνια στο άκουσμά του έπαψαν το τραγούδι τους. Μόλις τελείωσε του είπαν ότι τραγούδησε πάρα πολύ ωραία και το παρακάλεσαν να τους ξανατραγουδήσει. Έτσι γεννήθηκε το τραγούδι. Μια μέρα που φυσούσε ένας τρελός αέρας, το παιδί άρχισε να παίζει μαζί του κυνηγητό και μια τον έπιανε, μια του ξέφευγε, μια το τσάκωνε ο αέρας και το σήκωνε την αγκαλιά του. Ώσπου κάποια στιγμή το παιδί κουράστηκε και προσπάθησε να του πει να σταματήσουν για λίγο το παιχνίδι. Άρχισε τότε να παίρνει στα χέρια του ό,τι έβρισκε μπροστά του και να προσπαθεί να μιλήσει τη γλώσσα του αέρα. Πήρε φύλλα, πήρε χόρτα, πήρε πέτρες, τίποτα. Ο αέρας συνέχιζε να φυσάει σαν τρελός και να τον πηγαίνει πέρα-δώθε. Κάποια στιγμή το παιδί δοκίμασε να φυσήξει μέσα από ένα καλάμι. Ο αέρας σταμάτησε και το παιδί κατάλαβε πως επιτέλους είχε ανακαλύψει τη γλώσσα του. Ένα μεγάλο κοπάδι άλογα πέρασε από δίπλα του. Το παιδί άρχισε να τα καλεί κοντά του, αλλά τα άλογα κάλπαζαν δίχως να του δίνουν σημασία. Το παιδί άρχισε να τρέχει, να χοροπηδά, να κάνει φασαρία. Τίποτα. Πήρε πέτρες και τις χτύπησε μεταξύ τους. Δεν έβγαζαν τον ήχο που ήθελε. Πήρε κλαδιά βελανιδιάς, τίποτα. Άξαφνα θυμήθηκε τα δέρματα που είχαν κρεμασμένα στην καλύβα τους και που, όταν ήταν καλά τεντωμένα, έβγαζαν έναν πολύ δυνατό ήχο, που θύμιζε τον καλπασμό των αλόγων. Έτρεξε αμέσως στη σκηνή, ξεκρέμασε τα δέρματα και τα τέντωσε πάνω στους κορμούς των δέντρων. Άρχισε να τα χτυπά με όλη του τη δύναμη και τότε ήρθαν τα άλογα μαζί και μ’ άλλα ζώα, αλλά και όλη η οικογένειά του και η φυλή ολόκληρη, που άρχισε να περπατά γύρω του ρυθμικά σύμφωνα με τα χτυπήματα. Όταν τελείωσε ο ρυθμικός χορός, έφυγαν τα ζώα κι οι μεγάλοι. Έμειναν μόνο τα παιδιά της φυλής, που αποφάσισαν να ανακαλύψουν όλες τις γλώσσες του κόσμου, για να μπορέσουν να μιλήσουν με όλα τα πλάσματα και τα στοιχεία της φύσης. Έτσι έφτιαξαν τα μουσικά όργανα και τραγούδησαν όλο τον κόσμο. Κι η μουσική στόμα με στόμα έγινε παγκόσμια…
Απόσπασμα από το παραμύθι της Βασιλικής Νευροκοπλή «Το παραμύθι της Μουσικής».

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η μουσική είναι μια δημιουργία του ανθρώπου, που έχει σαν υλικό της τον ήχο. Φυσικά, για να μεταμορφωθεί η σύνθεση των ήχων σε μουσική, χρειάζεται η οργάνωσή τους αλλά και το απαραίτητο στοιχείο της πρόθεσης και της σκοπιμότητας. Ο ήχος μεταδίδεται με τα ηχητικά κύματα, που προκαλούνται από τις παλμικές δονήσεις διαφόρων ηχογόνων αντικειμένων. Αυτά χτυπούν πάνω μας και διεγείρουν το νευρικό σύστημα και το αισθητήριο της ακοής, προκαλώντας στο σώμα μας μια κίνηση-αντίδραση. Ο ρυθμός, απαραίτητο στοιχείο στη μουσική δημιουργία, προκαλεί την αίσθηση της περιοδικότητας με τη σταθερή και ισόχρονη επανάληψη των τονισμών και της οργάνωσης των ήχων μέσα στον χρόνο. Παράλληλα εμπεριέχει, όπως το δηλώνει και η ίδια η λέξη προερχόμενη από το ρήμα «ρέω», το βασικό χαρακτηριστικό της κίνησης που είναι η ροή. Αφήνοντας ελεύθερο τον εαυτό μας στο άκουσμα μιας μουσικής, όλοι έχουμε νιώσει την τάση να κινηθούμε, να περπατήσουμε, να χορέψουμε ή να ζωγραφίσουμε. Ειδικότερα για το παιδί, δράση σημαίνει κίνηση. Παρατηρούμε συχνά τα παιδιά να μεταφέρουν αυθόρμητα τους ήχους σε κίνηση. Αυτό συμβαίνει γιατί αντιλαμβάνονται τα ηχητικά φαινόμενα σαν κινητικά φαινόμενα. Στις περισσότερες εμπειρίες με το περιβάλλον υπάρχει κίνηση, η οποία είναι για το παιδί σημαντική μορφή έκφρασης, εξωτερίκευσης των συναισθημάτων του αλλά και μάθησης. Κατά συνέπεια, ο έλεγχος του σώματος και η κινητική καλλιέργεια θα το βοηθήσουν να κατανοήσει πιο εύκολα το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει. Η μουσική λοιπόν και ο ήχος γενικότερα λειτουργούν ιδιαίτερα βοηθητικά στην εκτέλεση μιας κίνησης, αλλά ταυτοχρόνως και η κίνηση λειτουργεί βοηθητικά στην κατανόηση της μουσικής και των διαφόρων μουσικών εννοιών. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι η Μουσικοκινητική Aγωγή είναι ο τομέας της Μουσικής Παιδαγωγικής που συντελεί στη γνωριμία με τη μουσική, μέσω της κίνησης και των αισθήσεων. Μια τέτοια αγωγή, όπως έλεγαν οι Dalcroze και Orff, που έθεσαν τα θεμέλια της ρυθμικής και μουσικοκινητικής αγωγής, απευθύνεται στον άνθρωπο σαν σύνολο ψυχικό, σωματικό και πνευματικό. Όσον αφορά στο παιδί είναι ο δρόμος που μπορεί:
1 να το βοηθήσει να γνωρίσει και να βιώσει τον ρυθμό και τα άλλα στοιχεία της μουσικής, 2 να το ωθήσει να κινηθεί ελεύθερα, απομακρύνοντάς το από τις μηχανικές κινήσεις και την παθητική μίμηση,  να το ελευθερώσει εσωτερικά, ώστε να μπορέσει να εξωτερικεύσει τα συναισθήματα που του προκαλεί η ακρόαση ήχων ή μουσικής, 4 να το παροτρύνει να αναπτύξει τη μουσικότητα και τη μουσική φαντασία, 5 να το βοηθήσει να αναπτύξει τις κινητικές του δεξιότητες, απαραίτητες στο παίξιμο των διαφόρων οργάνων. 6 να το προτρέψει να ανακαλύψει τις δημιουργικές του ικανότητες, ώστε να εκφραστεί ελεύθερα με ποικίλους τρόπους
Στις μουσικοπαιδαγωγικές εφαρμογές, η Μουσικοκινητική Αγωγή συνδυάζεται με όλους τους τομείς εκπαίδευσης: ακρόαση, φωνητική αγωγή, παίξιμο με τα μουσικά όργανα, γνωριμία με τα θεωρητικά στοιχεία της μουσικής. Έτσι, στα διάφορα παιχνίδια που ακολουθούν, θα δούμε παιχνίδια κινητικά να συνδυάζονται:
1 με ακουστικά παιχνίδια και με ακρόαση μουσικής, πετυχαίνοντας με τον τρόπο αυτό την ανάπτυξη της ακουστικής παρατηρητικότητας και διάκρισης των ήχων, καθώς και την ενεργητική ακρόαση• 2 με ποικίλες φωνητικές δραστηριότητες ή με το τραγούδι, όπου τα παιδιά οδηγούνται παράλληλα στην εξερεύνηση των δυνατοτήτων της φωνής τους και την καλλιέργειά της, καθώς και στην ευχάριστη εκμάθηση των τραγουδιών με διάφορα κινητικά παιχνίδια, όπου η επανάληψη του τραγουδιού έρχεται αυθόρμητα και αβίαστα•  με μουσικούς αυτοσχεδιασμούς, όπου οι κινητικές δραστηριότητες λειτουργούν είτε σαν προετοιμασία για τους μουσικούς αυτοσχεδιασμούς που θα ακολουθήσουν είτε σαν παράλληλη δραστηριότητα με αυτούς• 4 με μουσικές θεωρητικές έννοιες και ρυθμικές δραστηριότητες, η κατανόηση των οποίων μέσα από τα διάφορα κινητικά παιχνίδια γίνεται με τρόπο βιωματικό, με την ενεργητική συμμετοχή ολόκληρου του σώματος, που μετατρέπεται σε ένα μουσικό όργανο!


Πώς προέκυψε η συλλογή των μουσικοκινητικών παιχνιδιών
και σε ποιους απευθύνεται

Η συλλογή των μουσικοκινητικών παιχνιδιών προέκυψε μέσα από την πολυετή ενασχόλησή μου με τη Μουσική Παιδαγωγική, καθώς και την εφαρμογή των τομέων εκπαίδευσης με τους οποίους ασχολείται, τόσο σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας όσο και σε φοιτητές του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Θεσσαλονίκης. Τα παιχνίδια είναι ομαδικά. Πολλά από αυτά στηρίχθηκαν σε γνωστά παραδοσιακά παιχνίδια των παιδιών, όπως η τυφλόμυγα, το σπασμένο τηλέφωνο, το κρύο-ζέστη, τα ρυθμικά-κινητικά παιχνιδοτράγουδα κ.λπ., και μετατράπηκαν σε μουσικοκινητικά για να επιτευχθούν οι επιθυμητοί στόχοι. Άλλα αποτελούν πρωτότυπες ιδέες ή ιδέες που προέκυψαν μέσα από σεμιναριακές και βιβλιογραφικές εμπειρίες. Σημαντικό κομμάτι αποτελούν και παιχνίδια στηριγμένα στις ιδέες των ίδιων των παιδιών, τα οποία παίζουν καθοριστικό ρόλο στη συνδιαμόρφωση ενός παιχνιδιού, καθώς επίσης και στις ιδέες φοιτητών, που βιώνουν, κατά τη διάρκεια των μαθημάτων, τα παιχνίδια σαν παιδιά. Έγινε προσπάθεια ώστε η περιγραφή του κάθε παιχνιδιού να είναι λεπτομερής και να περιλαμβάνει διάφορες παραλλαγές και προεκτάσεις που μπορεί να πάρει το παιχνίδι, καθώς μεταβάλλεται ο βαθμός δυσκολίας του. Έτσι, τα περισσότερα παιχνίδια μπορούν, ανάλογα με το υλικό και τις δυνατότητες της κάθε ομάδας, να εφαρμοστούν με κατάλληλη προσαρμογή σε μικρά ή μεγάλα παιδιά, αλλά και σε… όσους νιώθουν σαν παιδιά! Κάποια παιχνίδια περιγράφονται με ιδιαίτερη λεπτομέρεια ως προς την προετοιμασία και την εκτέλεσή τους, για να φανεί κυρίως ο τρόπος παρουσίασης των παιχνιδιών, καθώς και η διαδικασία και η μεθοδολογία που ακολουθείται. Εκτός από την περιγραφή του κάθε παιχνιδιού, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στους στόχους που επιτυγχάνονται, είτε αυτοί είναι μουσικοί είτε παιδαγωγικοί, γιατί, όπως λέει και ο R. Mager, «μία σαφής περιγραφή των στόχων είναι η σταθερή βάση για την επιλογή των διδακτικών μεθόδων, του περιεχομένου της διδασκαλίας και του διδακτικού υλικού, καθώς και για την εφαρμογή των μεθόδων αξιολόγησης, με τη βοήθεια των οποίων διαπιστώνεται εάν η διδασκαλία μας ήταν επιτυχής». Για τον λόγο αυτό η ομαδοποίηση των παιχνιδιών σε έξι ενότητες έγινε με βάση τους κύριους στόχους στους οποίους επικεντρώνεται κάθε παιχνίδι. Επομένως, τα παιχνίδια δεν υλοποιούνται παίρνοντας με τη σειρά τις ενότητες, απεναντίας η επιλογή τους από τον παιδαγωγό εξαρτάται κυρίως από τους βασικούς στόχους τους οποίους θέλει να επιτύχει, καθώς φυσικά και από τις δυνατότητες των παιδιών. Συχνά επίσης συναντάμε, σε διάφορες ενότητες, παιχνίδια με στόχους που αλληλοσυμπληρώνονται και αλληλοκαλύπτονται, πράγμα που δίνει μεγαλύτερη ευελιξία στην επιλογή των παιχνιδιών. Συνειδητά απέφυγα να συμπεριλάβω κάποια ιστορική αναδρομή και ανάλυση, που αφορά στη δημιουργία και στην εξέλιξη της Μουσικοκινητικής, μια και υπάρχει επαρκής βιβλιογραφία στην οποία μπορεί να ανατρέξει ο κάθε ενδιαφερόμενος. Άλλωστε, στόχος μου είναι να σταθώ περισσότερο στην πράξη και στις εφαρμογές, ελπίζοντας ότι το βιβλίο αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί όχι μόνο από μουσικούς που ασχολούνται με τη διδασκαλία της μουσικής σε παιδιά αλλά και από παιδαγωγούς και εμψυχωτές με λιγότερη μουσική κατάρτιση. Με άλλα λόγια, το βιβλίο αυτό ευελπιστώ να αποτελέσει ένα εργαλείο για όλους όσοι πιστεύουν ότι η γνωριμία με τον κόσμο της μουσικής και τη γλώσσα της δεν στηρίζεται στη στείρα θεωρητική ενασχόληση με τις διάφορες μουσικές έννοιες, ούτε ότι για να νιώσει κανείς τη χαρά της δημιουργίας χρειάζεται τις τέλειες μουσικές γνώσεις. Κι αυτό βέβαια πολύ περισσότερο όταν απευθυνόμαστε σε παιδιά, όπου ο βασικός μας στόχος είναι να τα ωθήσουμε να αγαπήσουν τη μουσική και τον κόσμο της. Από τη φύση του, κάθε παιδί, όπως και κάθε άτομο, κρύβει μέσα του το όνειρο, τη φαντασία, τη δημιουργικότητα. Έτσι λοιπόν και η μαθησιακή διαδικασία πρέπει να συμπεριλαμβάνει τη φαντασία και τη δημιουργικότητα, τα συναισθήματα και τις αισθήσεις, τη σκέψη και τη λογική, τις πρακτικές εμπειρίες και τα βιώματα του παιδιού. Διδάσκοντας στα παιδιά μόνο μουσικές έννοιες, γεγονότα και συγκεκριμένες τεχνικές, περιορίζουμε τους ορίζοντές τους σε αξίες και απόψεις που ενδιαφέρουν κάποιους μόνο από ακαδημαϊκή σκοπιά.
ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ